Trabant – kom, sá og sigraði

Trabant – kom, sá og sigraði

• ódýri bíllinn sem sló í gegn á sínum tíma hér á landi

Á árunum um og eftir 1960 var Ísland að losna úr innflutningshöftum, sem verið höfðu allsráðandi á landinu í mörg ár frá lokum heimsstyrjaldarinnar. Fram að því þurfti leyfi fyrir öllum sköpuðum hlutum; allt frá gúmmístígvélum og til að kaupa bíla.

En það losnaði um höftin og árið 1963 birtist nýr bíll á Íslandi: Trabant frá Þýska alþýðulýðveldinu eða Austur-Þýskalandi eins landið var kallað.

Innflytjandinn var Ingvar Helgason stórkaupmaður sem þegar hafði haslað sér völl í ýmsum innflutningi frá þessum heimshluta og varð bílainnflutningur aðalviðfangsefni hans næstu áratugina.

Ingvar Helgason var merkilegur maður, sem sá sem þetta skrifar var svo lánsamur að kynnast nokkuð vel og eiga mikil samskipti við um langt árabil.

Raunar svo góð að það kom til tals á milli okkar Ingvars að ég myndi hjálpa honum að setja saman æviminningar, eða hið minnsta raða saman brotum þannig að úr yrði einhver heild.

En vegna veikinda Ingvars var þessu slegið á frest nokkrum sinnum þannig að þetta varð aldrei nema sundurlaust spjall, og Ingvar andaðist 18. september 1999.

En saga Ingvars fram að bílainnflutningnum var ekki bein og breið. Ingvar lauk prófi frá Samvinnuskólanum í Reykjavík 1948 og hóf þá störf hjá Helga Lárussyni frá Klaustri, en Helgi kom á þeim tíma að bílainnflutningi. Árið 1951 réðst Ingvar til Innkaupastofnunar ríkisins og starfaði þar til 1960.

Ingvar sagði mér oft frá því hvernig hann kynntist vöruframboði í Austur-Þýskalandi í innkaupaferðum fyrir Innkaupastofnunina. Hann fékk leyfi yfirmanna sinna til að hefja innflutning á vörum þaðan, en fyrirtækið var ekki stórt í sniðum í byrjun, aðeins ein skúffa í skrifborði á heimili þeirra hjóna.

En svo fór eftir nokkurn tíma að hann sneri sér alfarið að rekstri eigin fyrirtækis, Ingvars Helgasonar hf., sem þá flutti inn leikföng og gjafavöru. Fyrirtækið hóf innflutning og sölu bíla árið 1963 þegar innflutningur á Trabant bílum byrjaði.

Síðar bættust við Nissan og Subaru bílar frá Japan. Árið 1993 stofnaði Ingvar og fjölskylda fyrirtækið Bílheima ehf. sem flutti inn Opel, Isuzu, Saab og GM bíla.

En þetta var útúrdúr, því ætlunin var að fjalla svolítið um Trabant bílana, upphaf þeirra og sögu.

Upphafið 1957

Trabant var framleiddur frá 1957 til 1990 af fyrrum austur-þýska bílaframleiðandanum VEB Sachsenring Automobilwerke Zwickau. Það er oft litið á þennan bíl sem táknrænan fyrir fyrrum Austur-Þýskaland og hrun austurblokkarinnar almennt.

Trabant var með yfirbyggingu úr „duroplasti“ sem var fest á einfalda grind undirvagns úr stáli (svokallað „unibody“), með framhjóladrifi, tveggja strokka vél sem var þverstæð og sjálfstæðri fjöðrun – óvenjulegir eiginleikar árið 1957 en bíllinn nánast lítið breyttur til 1989 þegar í hann kom 4 strokka fjórgengisvél frá Volkswagen. Framleiðslu var síðan hætt árið 1991.

Á níunda áratug síðustu aldar var enginn snúningshraðamælir, hvorki sást í mælaborðinu að kveikt væri á framljósum eða stefnuljósum, enginn eldsneytismælir, engin öryggisbelti að aftan, engin áfylling eldsneytis utan á bílnum; ökumenn urðu að opna vélarhlífina og hella blöndu af bensíni og olíu beint í bensíntankinn aftast í vélarhúsinu.

Alls voru framleiddir 3.096.999 bílar á þessum nærri þremur áratugum með fáum breytingum á grunnhönnun þeirra.

Þýska orðið Trabant, er dregið af miðháþýska orðinu „drabant“. Sagt er að nafn bílsins hafi verið innblásið af sovéska spútnik-gervitunglinu.

Bílarnir voru yfirleitt kallaðir í heimalandinu „Trabbi“ eða „Trabi“. Trabant var framleiddur án mikilla breytinga í næstum 30 ár og varð algengasti bíllinn í Austur-Þýskalandi.

Hann varð einkenni landsins ásamt öðrum þýskum bíl, Wartburg, þegar  Berlínarmúrinn féll árið 1989 þar sem myndum af Austur-Þjóðverjum sem streymdu yfir landamærin til Vestur-Þýskalands var dreift um allan heim.

Einföld smíði og úr endurunnu efni

Trabant var með einfalda stálgrind (unibody – eða sjálfberandi yfirbyggingu) en með þaki, skottloki, vélarhlíf, brettum og hurðum úr „duroplasti”, hörðu plasti úr endurunnum bómullarúrgangi frá Sovétríkjunum og fenólkvoðu frá litaiðnaðinum í Austur-Þýskalandi.

Þetta var annar bíllinn með yfirbyggingu úr svona endurunnu efni; sá fyrsti var AWZ P70 Zwickau, sem margir muna eflaust eftir á götunum hér á landi, sem framleiddur var frá 1955 til 1959. Efnið var endingargott og meðallíftími Trabant var sagður vera 28 ár.

Smíðagæði Trabant þóttu slæm, áreiðanleikinn var ekki mikill, og nánari athugun leiddi í ljós lítil gæði í samsetningu með töluverðu viðhaldi. Samkvæmt sumum bílablaðamönnum var Trabant hávær, hægfara, illa hannaður og illa smíðaður.

Bíllinn var með fjögur megin afbrigði:

• P50, einnig þekktur sem Trabant 500 (framleiddur 1957–1962)
• Trabant 600 (1962–1964)
• Trabant 601 (1963–1990)
• Trabant 1.1, framleiddur 1990–1991 með 1.043 cc VW vél

Trabant var með tvígengisvél

Vélin í Trabant 500, 600 og í fyrstu gerðum 601 var lítil tvígengis vél með tveimur strokkum og rétt dugði fyrir þennan litla bíl. Þyngd bílsins var um 600 kg. Þegar framleiðslan hætti árið 1989 skilaði Trabant 25 hestöflum úr 600 cc rúmtaki.

Svona til viðmiðunar við bíla nútímans tók það 21 sekúndu að koma bílnum frá núlli upp í 100 km hraða.

Vélin sendi frá sér mjög reykfylltan útblástur og var veruleg uppspretta loftmengunar: Níu sinnum kolvetni og fimmfalt koltvíoxíð frá meðaltali evrópskra bíla 2007. Eldsneytisnotkunin var 7 l/100 km.

Þar sem vélin var tvígengisvél þurfti að bæta olíu í 24 lítra eldsneytistankinn í hlutfallinu 50:1 eldsneyti og olía við hverja áfyllingu. Um tíma voru bílar með tvígengisvél það algengir hér á landi að bensínstöðvar seldu fyrir fram blandað bensín (með olíuíblöndun).

Vegna þess að Trabant hafði enga bensíndælu, var eldsneytisgeymir bílsins aftast í vélarhúsinu fyrir ofan mótorinn svo eldsneyti gæti náð til blöndungsins með þyngdarafli.

Margir töldu þetta auka hættuna á eldi í árekstrum, en ekki hefur verið sýnt fram á að svo hafi verið.

Fyrri gerðir höfðu engan eldsneytismæli og var kvarða stungið ofan í tankinn til að ákvarða hversu mikið eldsneyti væri eftir.

Uppruni og full framleiðsla

Það að Trabant skyldi yfirleitt verða til var afleiðing ferlis sem hafði verið ætlað að hanna þriggja hjóla mótorhjól.

En fyrsti Trabant-bíllinn yfirgaf verksmiðjuna VEB Sachsenring Automobilwerke Zwickau í Saxlandi 7. nóvember 1957. Hann var tiltölulega háþróaður bíll þegar hann var formlega kynntur árið eftir, með framhjóladrifi, sjálfberandi yfirbyggingu og sjálfstæðri fjöðrun.

Mesti galli Trabant var mótorinn. Í lok fimmta áratugarins voru margir litlir vestur-evrópskir bílar (eins og Renault) með hreinni, skilvirkari fjórgengisvélar, en takmarkanir á fjárhagsáætlun og skortur á hráefni varð til þess að notuð var úrelt (en ódýrari) tveggja strokka vél í Trabant.

Trabant var með mótor að framan og framhjóladrif á tímum þegar margir evrópskir bílar voru að nota vélar sem voru að aftan í bílnum (t.d. Fiat 500 og 600) eða vélar að framan með afturhjóladrifi. Mesti galli hennar var að mestu óbreytt framleiðsla; tvígengis vél bílsins gerði hann úreltan á áttunda áratugnum og takmarkaði útflutning til Vestur-Evrópu.

Vél úr DKW frá því fyrir heimstyrjöldina

Loftkæld, 500 cc vél Trabant – uppfærð í 600 cc á árunum 1962–63 – var fengin úr DKW hönnun fyrir stríð með smávægilegum breytingum meðan á framleiðsluferli hennar stóð.

Fyrsti Saab bíllinn var með stærri (764 cc), vatnskælda, tveggja strokka tvígengisvél. Wartburg, austur-þýskur framleiðandi stærri fólksbíla, notaði einnig vatnskælda, þriggja strokka, 1.000 cc tvígengisvél frá DKW.

Upprunalegi Trabant, kynntur árið 1958, var P50. Grunngerð Trabant, deildi því fjölda skiptanlegra hluta með nýrri gerðunum. 500 cc, 18 hestafla vélin í P50 þróaðist í 20 hestafla útgáfu með fullkomlega samhæfðum gírkassa árið 1960 og fékk 23 hestafla, 600 cc vél árið 1962 sem P60.

Svo kom Trabant P601 árið 1964

Uppfærð gerð Trabant, sem kölluð var P601 var kynnt árið 1964. Sá bíll var í meginatriðum andlitslyfting á P60, með öðruvísi framenda, vélarhlíf, þaki og afturenda en hélt að mestu undirvagni P50.

Gerðin hélst nánast óbreytt þar til framleiðslu lauk nema að rafkerfið var uppfært úr 6V í 12V, afturfjöðrun var lagfærð og bíllinn kom með uppfærðu mælaborði fyrir síðari gerðir.

Hönnuðir Trabant bjuggust við að framleiðsla myndi endast í síðasta lagi til ársins 1967 og austur-þýskir hönnuðir og verkfræðingar bjuggu til röð af flóknari frumgerðum sem ætlaðar voru í stað P601.

Hverri tillögu að nýrri gerð var hafnað af austur-þýsku ríkisstjórninni vegna skorts á hráefni sem þörf var á í meira magni fyrir fullkomnari bíla. Fyrir vikið var Trabant að mestu óbreyttur í meira en aldarfjórðung.

Einnig var óbreytt framleiðsluaðferð notuð nánast allan tímann, sem var afar vinnuaflsfrek.

Framleiðslan hófst með 34.000 eintökum árið 1964, náði 100.000 árið 1973 og fór upp í 150.000 árið 1989.

Átti ekki von á svona góðum viðtökum

„Þegar ég byrjaði á þessum innflutningi árið 1963 þá datt mér aldrei í hug að bíllinn yrði eins vinsæll og raun bar vitni,“ sagði Ingvar Helgason við mig þegar við sátum á spjalli fyrir um það bil 25 árum.

„Trabantinn kom fyrst hingað 1963. Um hann er hægt að segja að hann hefur alltaf staðið sig vel, verið sölubíll og átt sinn trygga aðdáendahóp. Það var hins vegar annað mál að mörgum Íslendingum hefur ekki þótt hann nógu fínn.

Hann hefur staðið sig afskaplega vel, er lygilega ódýr, óskaplega einfaldur, og reksturskostnaður lítill,“ sagði Ingvar Helgason í spjallinu á sínum tíma.

Hann rifjaði líka upp þegar hann sá Trabantinn í fyrsta sinn. „Í einni af ferðunum til Austur-Þýskalands var okkur boðið út í sveit, og sátum þar fyrir utan veitingastað í sólskininu.

Þá heyrðist hávært hljóð í fjarska, líkast stóru mótorhjóli, en þegar hljóðið færðist nær kom í ljós lítill kubbslaga tveggja hurða bíll, sem rann þarna fram hjá okkur og skildi eftir sig olíumettaðan bláleitan reyk.

En ég hugsaði strax, þennan bíl þarf ég að skoða betur fyrir Ísland!“

Ítarlegar heilsíðuauglýsingar

Það vakti allmikla athygli þegar Trabant var kynntur hér á landi í upphafi að þá var miklu kostað til og ítarlegar heilsíðuauglýsingar voru birtar, og mikið lagt upp úr því að fjalla um það hvernig bíllinn væri framleiddur.

Þar mátti meðal annars lesa að:

• Trabant er ódýrasti bíllinn á markaðnum
• Trabant er sparneytinn
• Trabant er kraftmikill
• Trabant er framhjóladrifinn
• Trabant er sterkbyggður
• Trabant hefur reynst afburða vel. Það sýnir 6 ára reynsla erlendis
• Trabant er bíll fyrir yður

Verkstæðið opið til miðnættis

Í þessari auglýsingu í Morgunblaðinu í maí árið 1964 mátti einnig lesa að varahlutaþjónusta væri þegar fyrir hendi og eitt fullkomnasta verkstæði landsins sæi um viðgerðir. Þar gætu menn, ef þeir vildu, gert við bílana sína sjálfir undir leiðsögn fagmanns, eða látið fagmenn vinna verkið.

Og þjónustan gekk lengra en menn áttu að venjast því auglýst var að verkstæðið væri opið frá kl. 9 að morgni til klukkan 12 á miðnætti virka daga en laugardaga og sunnudaga frá 9 að morgni til 7 að kvöldi.

Töluvert fjallað um Trabant þegar hann kom til Íslands

Þegar dagblöðunum er flett frá þeim tíma þegar Trabant kom til landsins má sjá að það var töluvert fjallað um bílinn.

Í Morgunblaðinu í maí 1964 mátti meðal annars lesa þetta:

„Á undanförnum mánuðum hefur mikið flust hingað til lands af áður ókunnum bílum frá Austur-Þýzkalandi, og nefnast bílar þessir Trabant 600. Eftirspurnin hefur verið mikil eftir þessum bílum, og ástæðan aðallega sú að þetta eru ódýrustu bílarnir á markaðnum, kosta samkvæmt auglýsingum innflytjenda aðeins 67.900 krónur. Þetta er Iítill fjögurra manna bíll með yfirbyggingu úr plasti og tveggja strokka vél.

Ekki eru allir á einu máli um ágæti bílsins, en flestir eru þó sammála um að útlitið gæti verið betra. En þessa menn má gleðja með því að kominn er á markaðinn nýr Trabant, sem nefnist Trabant 601. Að vísu er bíllinn ekki kominn hingað enn þá, en framleiðsla er hafin fyrir nokkru, svo að varla getur dregist lengi að hann sjáist hér.

Breytingarnar frá fyrra „módeli” eru miklar, en eingöngu á útliti. Vélin er óbreytt. Eldri bíllinn virkar kubbslegur vegna bogalínanna í þaki, kistuloki og vélarhúsi, en þessu hefur öllu verið breytt í nýju gerðinni.

Þakið er flatara og hærra að aftan, og vélarhúsið og kistuloki hefur verið lyft. Bætir þetta mikið útlitið.“

Horft til reynslu erlendis

Í þessari grein í maí 1964 horfðu menn til reynslunnar í nágrannalöndunum í sambandi við nýja „módelið”  og vitna til þess að bílasérfræðingar erlendra blaða hafi skrifað mikið um Trabant að undanförnu, aðallega í dönskum blöðum. „Trabantinn hefur unnið nokkuð á í sölu í Danmörku að undanförnu,“ segir í greininni.

Þar kom fram að nýi bíllinn, sem var sýndur, rúmar vel fjóra, lofthæð er góð, útbúnaður mátulegur, ágæt vél, tvígengis og tveggja strokka, og er miklu, miklu betra að ferðast í honum en á mótorhjóli.

En Trabant er ekki alveg nógu góður í akstri. Smávegis hemlun í beygju getur leitt til þess að afturendinn kastast til hliðar.

Í annarri grein í dönsku blaði sem Morgunblaðið vitnar til kom fram að Trabant-bíllinn sé ekki sérlega fallegur, en 1964 „módelið” lítur mun betur út.

Yfirbyggingin er nýtískulegri og gætir þar meiri vestrænna áhrifa. Hefur verið reynt að taka gagnrýnina til greina á ýmsum sviðum.

Til dæmis var kvartað mikið yfir hávaða í gömlu gerðinni, en í nýja vagninum er hljóðeinangrun á gólfi og í vélarhlíf.

Einna besta dóma fékk Trabantinn hjá Mogens Damkier í blaðinu Information, en hann kvartar þó yfir stýrinu og hemlunum. En svo segir hann: „Ef menn vilja ekki eyða meiru en nauðsynlegt er í bíl kemur Trabantinn eðlilega til athugunar. Og ef kaupverðið hefur talsvert að segja, þá er endingin ekki síður mikilvæg.

Trabant er að minnsta kosti jafn endingargóður og aðrir bílar, og mörgum þessara bíla hefur verið ekið ríflega hundrað þúsund kílómetra vegalengd án meiriháttar viðgerða.“

Svo mörg voru þau orð árið 1964, en það er oft gaman að rifja upp tíðarandann með þessum hætti.

Landvarðarbíll í Jökulsárgljúfri

Einum þessara Trabantbíla náði ég að kynnast ágætlega á sínum tíma. Þórunn, ein systra minna, keypti sér einn svona bíl árið 1977 í september, Trabant 601 station De Luxe (já hann var með öskubakka).

Hún hafði, líkt og annað ungt fólk á þessum árum fengið sparimerkin sín greidd út þegar hún var 26 ára og gat þá notað þau sem innborgun að einum þriðja í bílinn. Hana minnir að bíllinn hafi kostað 625 þúsund.

Hún greiddi 200 þúsund í peningum og afgangurinn var settur á víxla í umboðinu hjá Ingvari Helgasyni.

Víxillinn fór aldrei í banka, hún kom bara mánaðarlega, mappa var tekin úr hillu með víxlinum og innborgun færð inn á. Þetta lýsir því hvernig komið var vel fram við kaupendur bílanna á þessum árum hjá Ingvari.

Fyrstu kynnin voru náin fyrstu dagana sem hún átti bílinn því það þurfti í raun að klára að skrúfa hann saman.

Herða þurfti upp á ýmsum skrúfum, festa rúðuþurrkuarmana og eins þurfti að stilla kveikjuna.

Kveikjan í Trabant var sérstæð að því leyti að í henni voru tvær platínur, ein fyrir hvorn strokk. Til að stilla þetta var einfaldast að leggjast á jörðina og teygja sig að kveikjunni sem sat neðarlega framan á vélinni, taka lokið af og þá var hægt að stilla millibilið, sem átti það til að aflagast.

Auðvitað var best að vera með stillimál til að stilla þetta rétt, en margir gripu til þess að rífa horn af Opal-pakkanum í vasanum og nota afrifuna til að stilla millibilið – virkaði fínt!

En þessi bláleiti Trabant þjónaði systur minni vel, og meðal annars á líftíma bílsins fór hún með hann með sér þegar hún sinnti landvörslu í Jökulsárgljúfri við Jökulsá á Fjöllum.

Þeir sem hafa komið á þessar slóðir vita að niður í Vesturdalinn við Hljóðakletta, þar sem aðsetur landvarða er á þessum slóðum, er löng og nokkuð brött aflíðandi brekka.

Vegna þess hve Trabbinn var léttur og með drifið á framhjólunum átti hann stundum erfitt með að komast upp þessa brekku, skoppaði svolítið en upp komst hann! En stundum gátu menn bara gripið til þess ráðs að bakka upp svona langar brekkur ef þess þurfti!

Og svo kom hann inn í nútímann

En undir lok framleiðsluferilsins tók Trabant ákveðið skref inn í nútímann með Trabant 1100 (einnig þekktur sem P1100) var 601-gerðin með aflmeiri 1,05 lítra, 45 hestafla vél úr VW Polo.

Með nútímalegra útliti (þar á meðal gírskiptingu á gólfi) var hann hljóðlátari og útblásturinn hreinni en hjá forveranum.

1100 var með diskabremsur að framan og hjólabúnaðurinn var fenginn að láni frá Volkswagen. Þessi gerð var framleidd 1989-1991, samhliða tvígengisvél P601. Fyrir utan vélina og gírkassann voru margir hlutar frá eldri P50, P60 og 601 samhæfðir 1100.

Og svo átti að uppfæra

Herpa – fyrirtækið í Bæjaralandi sem sérsmíðar litla bíla, keypti réttindin á Trabant nafninu og sýndi líkan af „nýjum Trabi“ á bílasýningunni í Frankfurt 2007. Framleiðsluáætlanirnar hljóðuðu upp á takmarkað upplag, og hugsanlega með BMW vél.

Hugmynd að Trabant nT var kynnt tveimur árum síðar, árið 2009, í Frankfurt. En við bíðum enn eftir „nýjum“ Trabant er það ekki?

(Samantekt byggð á upplýsingum af vefsvæði Wikipedia, ýmsum bílavefsíðum og úr íslenskum dagblöðum, auk minnispunkta höfundar)