Þegar Ölfusárbrúin brast

Einhvern veginn efast greinarhöfundur um að ökumenn hugsi, þegar ekið er yfir brú: „skyldi hún halda?“ Nei, vonandi er það ekki áhyggjuefni vegfarenda, enda langt síðan brú hefur „pompað“ niður hér á landi.

Þó hefðu ökumenn mátt vera á verði sumarið 1944, þegar ekið var yfir Ölfusárbrúna; brú sem smíðuð var árið 1890 fyrir hesta og hestvagna. Ekki fyrir margra tonna flutningabíla. Já, og höfum í huga að fjórtán ár liðu frá því Ölfusárbrúin var tilbúin þar til fyrsti bíllinn kom til Íslands.

Flestir sem leið áttu yfir Ölfusárbrúna fóru á tveimur jafnfljótum.

Hefðu mátt vera á verði?

Hér að ofan var sagt að ökumenn „hefðu mátt vera á verði“ sumarið 1944. Hvers vegna? Orðum þetta svona: Í september árið 1944 brast brúin yfir Ölfusá og ofan í fóru tveir bílar ásamt ökumönnum. Ítrekað, sumarið 1944, hafði verið varað við akstri yfir umrædda brú því hún var að hruni komin. Já, og hún hrundi.

En nú er ég komin fram úr sjálfri mér og sögunni! Spólum til baka, og enn lengra en það: Til dagsins 26. júlí árið 1944.

„Á að bíða eftir stórslysi“?

Í Alþýðublaðinu þann 26. júlí árið 1944 birtist eftirfarandi á blaðsíðu 2:

Fyrirsögnin var ekki úr lausu lofti gripin enda dauðans alvara sem bjó undir. Undirfyrirsagnirnar voru eftirfarandi:

„Brúin svignar og það brakar og brestur í henni undan þunganum, sem eftir henni fer.“

„Nauðsynlegt að bílar aki tómir eftir brúnni.“

Hefst svo greinin:

„Svo virðist, sem mjög sé teflt á tvær hættur með umferð um Ölfusárbrú og að þá og þegar geti brúin hrunið og valdið stórkostlegu slysi. Lengi undanfarið hefir brúin verið í því ásigkomulagi að stórhætta hefir stafað af og er þó engrar varúðar gætt, svo að teljandi sé og vekur það stórkostlega furðu.“

Nú getur undirrituð ekki, frekar en áður, talað fyrir aðra, en æki ég yfir brúarræfil sem brakaði í og brysti, tjah…já, þá myndi ég nú ekki bara hækka í útvarpinu!

Jæja, áfram heldur greinin í Alþýðublaðinu og nú á blaðsíðu 7, þar sem segir um brúarsmíðina og hugsunina að baki mannvirkinu rúmri hálfri öld fyrr:

„Þá dreymdi engan um þau þungu og miklu farartæki sem nú tíðkast. Að vísu hefir brúin verið styrkt oft síðan, en vitanlega er brúin alls ekki byggð fyrir þann flutning sem nú á sér stað.“

Og svo kom herinn…

Mikið rétt: Það hefði þurft einhvern stórkostlegan Nostradamus, eða eitthvað enn öflugra, til að sjá fyrir innreið bifreiðanna. Nema hvað:

„Auk þess ber að gæta þess að á undanförnum árum hafa hergögn á herflutningatækjum verið flutt um brúna og hefir þyngd þeirra oft verið miklu meiri en þyngd hinna stóru farþegabifreiða okkar, sem nú eru notaðar. Þetta hefir vitanlega slitið öllum innviðum brúarinnar, undirstöðum, vírum o.s.frv. og brúin því gengin ákaflega mikið úr sér. Það er því einnig þess vegna ekkert vit í því að halda uppteknum hætti og leggja þar með líf tuga manna í bráða hættu,“ sagði í greininni í Alþýðublaðinu.

Hefst nú smá tímaferðalag undirritaðrar og tímavélin lendir fyrst á árinu 1941.

Kúlnaför í stöplum brúarinnar

Ekki nóg með að herhlussurnar, allt of þungar færu yfir Ölfusárbrú, heldur hafði þýsk sprengjuflugvél af gerðinni Heinkel 111 skilið eftir slatta af kúlum í stöplum hennar árið 1941.

Þetta er auðvitað alveg út í hött í íslenskum veruleika og erfitt að reyna að ímynda sér ástandið á stríðstímum en þannig var að á sunnudagsmorgni, í byrjun febrúar ´41, flaug þýska vélin yfir brúna „mjög lágt og var skotið úr vjelbyssu flugvjelarinnar á hermenn og særðust tveir þeirra,“ sagði í Morgunblaðinu þann 11. febrúar 1941.

Þetta var rétt fyrir klukkan 11 að morgni. Veðrið var ljómandi gott; stillt og heiðskírt. Hafi bekkir kirkjunnar verið þéttsetnir þann morguninn má ætla að messuhaldið hafi raskast nokkuð þegar þýska vélin stakk sér niður með látum og dritaði kúlunum á það sem virtist vænlegt skotmark.

Vélin sást svo ekki meir í febrúarblíðunni þennan sunnudagsmorgun á Selfossi.

Tjón á mannvirkjum var lítið sem ekkert en þó „má sjá för eftir vjelbyssukúlur í stöplum á Ölfusárbrú og vjelbyssukúlur lentu í hermannaskálum,“ sagði í Morgunblaðinu.

Flaug rétt yfir húsþökunum

Mikil mildi þótti að engir óbreyttir borgarar slösuðust en að vonum var fólki illa brugðið. Sagði einn sjónarvottur svo frá: „Flugvjelin flaug ofur lágt yfir Selfossi, svo að segja alveg yfir húsþökunum. Hún flaug vestur yfir þorpið og yfir brúna í þessari sömu hæð.

Síðan sneri hún við á ný og beygði suður yfir ána og flaug enn yfir Ölfusárbrú. En í þetta sinn var skotið af vjelbyssum úr flugvjelinni og hófst skothríðin um leið og flugvjelin flaug yfir brúna og stóð yfir þar til hún hafði flogið fram hjá hermannaskálum, sem eru vestan brúarinnar.“

Mæddi mikið á brúnni, ekki síst vegna hernaðarbröltsins á eyjunni friðsælu í norðri og sumarið 1943 var ástandið á henni orðið allslæmt. Þá „bilaði“ brúin nefnilega. Brýr gátu „bilað“ á þeim tíma. Stóð það skrifað bæði í Vísi og Morgunblaðinu og þurfti að loka brúnni í tæpar tíu klukkustundir.

Stafaði bilunin af því „að nokkrir stálteinar, sem halda brúnni uppi á aðalvírunum, biluðu. Mun bilun þessi eingöngu stafa af mikilli umferð um brúna undanfarið,“ stóð í Morgunblaðinu þann 29. júní árið 1943.

Hrollkaldar staðreyndir

Í Vísi var ekki greint frá hvers eðlis viðgerðirnar á brúnni hefðu verið en Morgunblaðið greindi skilmerkilega frá hvað fór úrskeiðis og hvaða bragarbót unnin var á brúnni. Þar á bæ virtist alvarleiki málsins vera mönnum ljós.

Að manni setur hroll við lestur þess er fram kemur í fréttinni:

„Hefir það aldrei komið fyr[ir] áður; að þessir teinar, sem eru aðaluppistaða brúargólfsins, hafi bilað eins og nú.“

Það hefur varla mátt tæpara standa! Eða hvað? Verkfræðingur er ég ekki en þessar lýsingar minna mig einhvern veginn á hrökkbrauð sem hrokkið getur í sundur við minnsta vængjablak.

„Alls eru þrír teinar. Mun sá fyrsti hafa hrokkið í sundur í fyrrakvöld, en hinir tveir í gærmorgun. Vegamálastjóri ljet þegar í gærmorgun byrja á að gera við brúna.

Voru smíðaðir nýir teinar og settir í stað þeirra gömlu, er höfðu brotnað.  Frjettaritari Morgunbl. á Selfossi segir, að grindverk Ölfusárbrúar sje all illa útleikið, beyglað og bilað víða.“

Óumflýjanlegt að gera nýja brú

Þetta var, sem fyrr segir, í júnílok 1943. Er nánast ekkert fjallað um brúarmálin í blöðunum í heilt ár en ljóst er að vegamálastjóri, Geir G. Zoega, hafði ekki lagt árar í bát heldur hafði hann  (ásamt öðrum) lagt drög að nýrri Ölfusárbrú! Hvorki meira né minna!

Hann valdi aldeilis daginn til að kynna hugmyndirnar en það gerði hann þann 17. júní 1944:

„[…] aðalverkefnið fram undan [er] að bæta núverandi vegi og þá fyrst og fremst, þar sem umferð og flutningaþörf er mest.

Má þar sjerstaklega nefna Suðurlandsbrautina austur yfir Ölfusá,“ segir Geir í greininni sem birtist í Morgunblaðinu og heldur áfram: „Flutningar þessa leið hafa vaxið geypilega og er orðið mjög aðkallandi að bæta úr samgönguerfiðleikum þar. […] Þá er óumflýjanlegt að gerð verði þegar á næstunni ný brú á Ölfusá.

Hefir þegar verið gerður tillöguuppdráttur af steyptri brú með tvöfaldri akbraut og gangstjettum. Lengd brúar verður 131 m.“

Svo mörg voru þau orð. „Að gerð verði þegar á næstunni ný brú á Ölfusá,“ voru orð í tíma töluð en ekki dugðu orðin ein og sér. Orðalagið minnir þó örlítið á „hugsanlega, mögulega, kannski, einhvern tíma…“.

Rúmum mánuði síðar voru ýmsir orðnir hvekktir vegna ástands brúarræfilsins og eins og fram kom í upphafi þessarar tímaflakksgreinar, voru heldur betur ástæður fyrir því.

„Varið ykkur á Ölfusárbrú“

Alþýðublaðið  hélt áfram að vara við yfirvofandi hættu og gat vitnað í sjálfan vegamálastjóra þann 30. júlí sama ár að hann hefði gefið út „aðvörun til almennings um að aka varlega um Ölfusárbrú.“

Segir enn fremur: „Var það tekið fram í aðvöruninni að ekki mætti fara um brúna meira en 6 smálesta þungi í einu og jafnframt lögð áherzla á það að stórar farþegabifreiðir ækju tómar um brúna og að farþegar gengju um hana.“

Það voru skynsamleg tilmæli og litu blaðamenn Alþýðublaðsins svo á að það væri alfarið þeim að þakka að vegamálastjóri hefði yfirleitt kannað ástand Ölfusárbrúar. Það getur vel verið að svo sé – í það minnsta verður það hvorki hrakið né sannað hér! En svo segir nefnilega í niðurlagi fréttar Alþýðublaðsins:

„Eins og kunnugt er var vakið máls á því hér í blaðinu fyrir fáum dögum, að Ölfusárbrú væri orðin mjög viðsjárverð og brýn nauðsyn bæri til þess að settar yrðu nýjar reglur um umferð um hana. Hefir vegamálastjórinn nú farið eftir þessum tillögum Alþýðublaðsins.“

„Svo fljótt sem við verður komið“

Tíminn leið og fólkið beið. Þrátt fyrir tilmæli Alþýðublaðsins gerðist ekki neitt næstu vikurnar. Þann 2. ágúst sagði í Þjóðvilljanum að „styrking brúarinnar mun verða framkvæmd svo fljótt sem við verður komið, en þangað til er vonandi að þeir, sem leið eiga um Ölfusárbrú fylgi settum fyrirmælum vegamálastjóra út í æsar.“

Já, nýja brú þyrfti yfir Ölfusá „og er vonandi að það verði ekki látið dragast þar til slys hefur hlotizt af umferð um gömlu brúna,“ sagði í lok fréttarinnar í Þjóðviljanum.

Nokkuð var um að ökumenn virtu fyrirmæli vegamálastjóra að vettugi en flestir munu hafa áttað sig á hættunni og fylgt fyrirmælunum.

Svo gerðist það

Aðfaranótt miðvikudagsins 6. september 1944 gerðist það svo að aðaluppihaldsstrengur Ölfusárbrúar slitnaði og báðir aukastrengirnir sömuleiðis. Tvær stórar vörubifreiðar, X 14 og X 47, voru á brúnni þegar hún brast. Steyptust þær báðar niður ásamt bílstjórum.

Þetta voru engin fis: X 14, um 2 smálestir og með helling af vörum, X 47, um 3,5 smálestir og flutti ótal tóma mjólkurbrúsa. Samtals voru þeir um 10 smálestir að þyngd (munum hámarkið, 6 smálestir).

Þannig var að X 14 hafði bilað við Árbæ og X 47 „tók hana í slef“ eins og Alþýðublaðið greindi frá.

„Er X 47 var komin út á brúna rúmlega miðja, hvolfdist brúin í einu vetfangi og bifreiðarnar steyptust báðar í ána austanmegin.“

Báðir mennirnir lifðu og er það hreinasta undur þegar allt kemur til alls.

Af mjólkurbrúsa yfir á varadekk í straumþungri jökulá

Jón Ingibergur Guðmundsson (1923-2001) var tvítugur þegar þetta gerðist. Þá starfaði hann sem bifreiðastjóri og var beðinn, að kvöldi þriðjudagsins 5. september, að fara til Reykjavíkur að sækja bilaðan vörubíl frá Kaupfélaginu. Í leiðinni fór hann með mjólkurfarm til Mjólkurstöðvarinnar í Reykjavík og tók þar tóma brúsa til að fara með austur.

Bilaði bíllinn var sóttur í bakaleiðinni og allt eins og það átti að vera, þar til á miðri Ölfusárbrú. Jón Ingibergur sagði blaðamanni Morgunblaðsins sögu sína daginn eftir ósköpin: „Jeg fann að bíllinn kastaðist til og tók loftköst, en nokkur gnýr heyrðist um leið.

Augnabliki síðar var ég í ánni,“ sagði hann. Bíllinn kom sennilega niður á stýrishússþakið í árbotninum og sagðist Jón hafa fundið að hann féll á bakið.

„En í straumnum í ánni mun bíllinn hafa snúist við og staðið á hjólunum er hann stöðvaðist.“

Jóni tókst ekki að brjóta framrúðuna, enda snéri hún móti straumi og verkfærin voru engin. Bara hnefinn. Hann var lokaður inni í stýrishúsinu á botni árinnar. Einhvern veginn komst hann út um hliðarrúðu og barst hann fljótt upp á yfirborðið.

„Þegar Jóni skaut upp á yfirborðið sá hann tóman mjólkurbrúsa á floti skammt frá sjer. Náði Jón taki á brúsanum og hélt sjer í hann,“ en það var erfitt. Brúsinn snérist í straumiðunni en sleppti Jón brúsanum þegar hann sá varadekk bílsins, uppblásið á felgu, á floti.

Kominn með flotholt gat Jón nú, tjah, segjum ekki „andað léttar“ en hann gat nú farið að átta sig betur á aðstæðum.

Minntist hann þess að hafa hugleitt hver örlög hins bílstjórans hefðu orðið og kallaði á hann í myrkrinu en fékk ekkert svar. Jón taldi félaga sinn af og olli það honum miklu hugarangri.  

Það sem Jón gat ómögulega vitað á þessum tímapunkti, var að Guðlaugur Magnússon, hinn bílstjórinn, var kominn á þurrt og óslasaður. Bíllinn hans lenti á sandeyri, á hjólunum og gat Guðlaugur vaðið til lands.

Barst 1200 metra með straumnum

Jón hélt fast í varadekkið og barst hratt niður eftir ánni með straumnum. „Var jeg ýmist undir eða ofan á dekkinu og þá fyrst saup jeg dálítið af vatni. Mun ég þá hafa verið í hávaðanum sem er fyrir vestan Selfossbæinn.

En brátt tók vatnið að lygna og ferðin að hægjast. Sá jeg þá í tunglsljósinu, að jeg var úti í miðri á og virtist mér vera jafn langt til beggja árbakkanna. Tók jeg þá að synda með fótunum, en sleppti samt ekki taki á dekkinu. Synti jeg í áttina til eystri bakkans og komst brátt til lands,“ sagði Jón.

Sögunni lýkur nú ekki þar; engir björgunarsveitarbílar, teppi eða heitt kaffi biðu Jóns á bakkanum. Nei, hann gekk að Selfossbænum en hann hafði borist 1200 metra með straumnum. Þegar hann kom að bænum hitti hann mann úti á hlaði.

„Háttaði ég ofan í rúm á Selfossi. Fekk kaffi og brennivín og hresstist brátt. Þangað kom læknir og gerði að sárinu á höfðinu á mjer,“ sagði hraustmennið Jón Ingibergur Guðmundsson.

Maður, sem síðar átti eftir að verða lögreglustjóri í Árnessýslu, síðar yfirlögregluþjónn og fálkaorðu-, gullmerkishafi fyrir löggæslustörf hér á landi og erlendis.  

Það er ótrúlega magnað að ekki hafi farið verr, þegar Ölfusárbrúin brast, þann 6. september 1944. Freistandi er að skrifa meira um hvernig mál þróuðust hvað Ölfusárbrú snertir en tímavélin er lent, árið er 2021, og greinarhöfundur lúinn eftir flakkið!

Greinin birtist fyrst 8. maí 2021.

Vilt þú skreppa aftur í tímann? Flokkurinn BÍLASAGAN inniheldur aragrúa efnis sem tengist íslensku bílasögunni. 

Ekið á gargönum eftir ropvatni – Laxness og bílar

1965: Svíinn, glymskrattinn og Landrover-inn

Sannleikurinn um Bjössa á mjólkurbílnum

„Gullfaxi með nýstárlegan farm“

Hvað finnst þér, lesandi góður? Smelltu hér til að skapa umræður við Facebookfærslu þessarar greinar! Og endilega láttu þér „líka“ við okkur á Facebook til að missa ekki af fréttum úr bílaheiminum.